penez altın

Geleneksel kadın başlıklarında, kemerlerinde sıra sıra dizili olarak gördüğümüz, altın sarısı teneke süsler olan penezler, özellikle II. Mahmud dönemi paralara benzerlikleriyle zaman zaman yanıltıcı olabilmektedirler. Her ne kadar Osmanlı paraları başlığı altında incelenmemesi gerekirse de, özellikle yeni başlayanların bu tür yanılgılara düşmemesi, konuya ilgi duyanlar için de birkaç bilgi kırıntısını ve düşüncelerimi paylaşmak için, çağımızın ansiklopedisi internet ve elimdeki kaynaklardan faydalanarak hazırladığım küçük bir çalışmayı sizlere sunuyorum.

   Tarihte penez

   Penez, XV. Yüzyıldan itibaren Osmanlı’da kullanılmış bir para birimi olarak karşımıza çıkar. Fatih döneminde ilk altın paranın basılmasına kadar Osmanlı’da para birimi gümüş akçe idi. Bu önemli adımdan sonra da ikili maden (altın ve gümüş) para sisteminin yaygınlaşması bir anda gerçekleşmedi. Diğer ülkelerle yapılan ticaret, fetihler ve genişlemeye paralel olarak Venedik dukası, İspanyol riyali gibi yabancı paralar da Osmanlı piyasalarında tedavül etmekteydi. Bunların yanısıra bazı yerel paralar da piyasada yoğun olarak mevcuttu. Bunların arasında Eflak-Boğdan, Erdel ve Macaristan civarında kullanılan “penz” de bulunmaktaydı⁽¹⁾ . Bu para birimi penez olarak dilimize geçmiştir.  

   Penez’in para birimi olarak kullanılmasını Osmanlı vergi kanunlarında görmekteyiz:

   Ağnam resmi : Osmanlı’da küçük baş hayvanlardan alınan bir vergidir. Bölgelere göre farklılıklar mevcuttur. 

   “Vidin sancağında üç koyundan bir akçe, İmroz ve Limni adalarında ise koyun başına birer akçe alınmaktaydı. Sis (Kozan) sancağında Kayıtbay kanununa göre her koyun için bir Halebî akçe. Urfa'da ise Akkoyunlu Uzun Hasan kanunu gereğince her yüz koyundan bir koyun ve iki Osmânî akçe, Lipva'da her yirmi koyundan mirî için bir koyun, yirmiden az olandan ise koyun başına üç penez (1,5 Osmanlı akçesi) isteniyordu.”⁽²⁾

   Bu alıntıda geçen Lipva (Lipova veya Lipve), Temeşvar sancağı olarak bilinen bölgedir. Temeşvar, yukarıda bahsedilen Eflak-Boğdan, Erdel ve Macaristan civarı olarak tarif edilen bölgede bulunmaktadır. Ayrıca 3 penezin 1,5 akçeye denk geldiğini de görmekteyiz. Ancak bu alıntının tam tarihi veya kaynağı belirtilmemiş olduğu için, XVI ve XVII. yüzyıllar diyebiliriz. 

   Bac-ı bazar : Kısaca şehir kapısı gümrük vergisidir. 

“Adet-i Cisirha ve bac-ı bazar ve panayırha-i nefs-i Gûla: ... ve bazara gelen galle füruht olundukda on kileden ziyade olan galleden resm-i keyl diyu iki penez alınır...”⁽³⁾

   Burada bahsedilen resm-i keyl (resm-i kile), bac resmi dışında kalan diğer mallardan alınan bir ölçü-tartı resmidir. Bu alıntıdan XV ve XVI. yüzyıllarda penezin bir para birimi olarak kabul gördüğünü anlamaktayız.

   Osmanlı’da penez’in para birimi olarak kullanılmasına başka örneklerin de bulunabileceğini düşünüyorum.